جایزه شجاعت امریکا به ذاکره حکمت رسید/ زن افغان حامی حقوق پناهجویان افغان و حقوق بشر در ترکیه
در سال ۱۳۵۲ خورشیدی نظام سلطنتی در افغانستان طی کودتای سفید از هم پاشید و سرآغازی برای بی‌ثباتی‌‌های سیاسی و جنگ‌های داخلی در افغانستان شد. در مدت کوتاهی، داوودخان، نورمحمد ترکی، حفیظ‌الله امین، ببرک کارمل و داکتر نجیب‌الله یکی پی دیگری برای برقراری ثبات سیاسی و اجتماعی در افغانستان به قدرت رسیدند. با آن‌که هر کدام برای دست‌یافتن به ثبات (آرزوی گم‌شده‌ی افغانستانی‌ها) دست به اقدامات گسترده زدند، اما هیچ یک موفق نشدند. یکی از اقدامات رهبران سیاسی افغانستان تفتیش عقاید مردم بود. راهکاری که به بازداشت و زنده‌به‌گور‌شدن هزاران نفر افغانستانی توسط دستگاه حاکم و سازمان خاد انجامید. اما این اقدامات نه تنها باعث برقراری ثبات نشد، بلکه میلیون‌ها افغانستانی را آواره کرد.
محمدعیسی، باشنده‌ی شهر غزنی یکی از آوارگان داخلی همین دوره است. او با خانواده‌اش برای در امان‌بودن از موج بازداشت‌های دهه‌ی شصت خورشیدی این شهر را ترک و به روستای دورافتاده در ولسوالی جاغوری پناه برد.
با گذشت چند ماه از این آوارگی، در تابستان سال ۱۳۶۶ در خانه‌ی او اولین فرزندش به دنیا آمد. محمدعیسی اسم دخترش را ذاکره گذاشت. ذاکره مانند هزاران نوزاد دیگر در دل بحران‌ها با رنج آوارگی قد کشید.
معلم
در دوره‌ی اول گروه طالبان در افغانستان، آموزش زنان جرم بود. افرادی که دختران را تدریس می‌کردند، مورد پی‌گرد قرار می‌گرفتند. زیرا این گروه با تسلط به افغانستان، ممنوعیت آموزشی برای دختران را به اجرا گذاشت و مانع آموزش میلیون‌ها دانش‌آموز دختر شد. در ولسوالی جاغوری وضع متفاوت و مکتب به‌روی دختران دوره‌ی ابتدائیه و متوسطه باز بود. اما استفاده از فضا برای یادگیری نیازمند این بود که دانش‌آموزان دختر همچنان به‌عنوان قهرمانان مسابقه‌ی دوش، تیزپا و چابک می‌بودند.
ذاکره می‌گوید که در آن دوره با آمدن مأموران بازرسی طالبان، مدیر مکتب به دانش‌آموزان اطلاع می‌داد و از آنان می‌خواست که فوری مکتب را تا رسیدن طالبان ترک کنند و از اطراف آن ناپدید شوند. او می‌افزاید: «در دوره‌ی اول حضور طالبان در افغانستان من و شماری از دختران همراه با پسران در غزنی با وجود همه‌ی مشکلات، مخفیانه درس‌های دوره‌ی متوسطه و لیسه را ادامه دادیم. من به شخصه از سختی‌های این دوره هرگز ناامید نشدم.»
با سقوط طالبان، ذاکره تعلیم رسمی را آغاز کرد. همزمان با این، او به‌دلیل کمبود آموزگار و بنابر درخواست مردم و مسئولان مکتب، تدریس به دانش‌آموزان دوره‌ی ابتدائیه را پذیرفت.
او در نهایت در سال ۱۳۸۴ خورشیدی از مکتب فارغ شد. خانواده‌اش بعد از فراغت قرار ازدواجش را با علی حکمت که آن زمان تازه از دانشگاه پولی‌تخنیک فارغ شده بود، گذاشت. قراری که بعدها پای این آموزگار آواره را به امدادگری به ترکیه باز کرد.
بورسیه ترکیه
بعد از قرار ازدواج، ذاکره بدون توجه به قضاوت‌های نادرست مردم در مورد دوربودن دختران از خانه و تابو دانستن آموزش برای دختران، خانواده‌اش را ترک کرد و به کابل آمد تا به آموزش بهتر دسترسی پیدا کند. او در سال ۱۳۸۴ با سپری‌کردن آزمون کانکور و با بدست‌آوردن ۳۰۰ نمره، به دانشکده‌‌ی علوم اجتماعی دانشگا کابل راه یافت. رشته‌ای که آن را دوست نداشت و در تلاش تغییردادن آن بود.
علی حکمت، شوهر ذاکره می‌گوید: «ما تازه به کابل آمده بودیم که آوازه‌ی اعطای بورسیه ترکیه برای مردم افغانستان پخش شد. در آن زمان من و ذاکره نیز برای بدست‌آوردن بورسیه‌های تحصیلی تلاش می‌کردیم.»
هر دو برای بورسیه‌ی ترکیه درخواست دادند و چندین دور آزمون را سپری کردند و مستحق این بورسیه نیز شناخته شدند.
اما این بورسیه‌ها برای خانم‌ها اختصاص داده نشد. بنابر گفته‌ی علی حکمت، این زوج جوان ماه‌ها در انتظار تأیید نهایی برای رفتن به ترکیه نشستند تا این‌که سفارت ترکیه اعلام کرد که بورسیه مخصوص دانش‌آموزان پسر است. علی می‌گوید: «بعد از ماه‌ها انتظار وقتی ذاکره به سفارت ترکیه در کابل مراجعه کرد، سفارت به او به‌دلیل دختر بودنش جواب رد داده بود، اما برای پسران که نمره‌های پایین‌تر از دختران داشتند، بورسیه داده بود. آن روز‌ها ذاکره بسیار ناراحت بود. او چندین‌بار تلاش کرد که مسئول بورسیه‌ها را قناعت بدهد تا سیاست ممنوعیت آموزشی طالبان برای دختران را ادامه ندهد و آن را کنار بگذارد، اما فرد مسئول حرف او را نمی‌پذیرفت.»
به‌گفته‌ی آقای حکمت، تا این‌که روزی سفیر ترکیه ناخواسته گفت‌وگوی ذاکره با مسئول بورسیه را دنبال و قناعت پیدا کرده بود. او می‌گوید: «سفیر ترکیه هنگام عبور از محل ناخواسته متوجه جر و بحث ذاکره با کارمند سفارت شده و صحبت‌های ذاکره را شنیده بود. همین مسأله سبب شد که به ذاکره و چهار دختر دیگر مجددا بورسیه تحصیلی در رشته‌ی طب اعطا کند.»
فعال حقوق پناهجویان
ذاکره با گرفتن این بورسیه به ترکیه رفت. او بعد از یک سال آموزش زبان ترکی، تحصیل در رشته‌ی طب را آغاز کرد و همزمان با این به فعالیت‌های اجتماعی رو آورد. منابع می‌گویند که این دختر جوان برای اثبات لیاقتش شبانه‌روزی تلاش می‌کرد و به‌دلیل همین تلاش‌ها او در مدت اندک توانسته است که به زبان ترکی و انگلیسی تسلط کامل پیدا کند. توانایی‌ای که مسئولیت او را نیز بیشتر کرده است.
علی حکمت می‌گوید: «در سال اول حضور مان در ترکیه فعالیت‌های امدادی ما به‌گونه‌ی غیررسمی بود. ما همواره با مهاجران، به‌ویژه افغانستانی‌های مقیم ترکیه در ارتباط بودیم و تلاش می‌کردیم که به آنان کمک کنیم. ذاکره به‌دلیل تسلطش به زبان ترکی بیشتر برای حل مشکلات مهاجران با نهادهای دولتی و نهادهای حامی پناهجویان در ارتباط بود. درگیری او به اندازه‌ای بود که بیشتر اوقات خودش را نیز فراموش می‌کرد.»
این در حالی است که وضع نابه‌سامان مهاجران و شهروندان افغانستان در ترکیه هرازگاهی تیتری رسانه‌های افغانستان بوده است. افزون به این، صدها مورد از نوارهای تصویری‌ای که نشان‌دهند‌ی وضع نامناسب زندگی مهاجران در ترکیه است، در رسانه‌های اجتماعی منتشر شده است.
علی حکمت می‌گوید: «افزایش جمعیت مهاجران سوری که اکنون نزدیک به چهار میلیون می‌رسد و ماندن طولانی‌مدت آنان در ترکیه، نزدیک‌شدن انتخابات، همه و همه دست‌بدست هم داده و وضع را برای پناهجویان افغانستانی نامناسب کرده است. اکنون دیپورت‌ها به‌شدت افزایش یافته، ثبت نام تقاضاهای پناهندگی محدود شده و شرایط بحرانی اقتصادی زندگی برای مهاجران را بسیار دشوار کرده است.»
این فعال حقوق مهاجران می‌گوید که با تمام تلاش و دادخواهی آنان، وضع زندگی مهاجران به‌ویژه مهاجران افغانستانی در ترکیه همچنان نامساعد است.
مؤسسه آرسا
این زوج جوان در سال ۲۰۰۹ میلادی مؤسسه آرسا را تأسیس کرد. نهادی که با مدیریت ذاکره به صدها مهاجر کمک‌های بشردوستانه ارائه کرده است.
علی حکمت می‌گوید: «زمانی که تازه فعالیت‌های داوطلبانه‌ی خدمات انسانی را برای پناهجویان شروع کرده بودیم، فکر نمی‌کردیم که آن را ادامه داده بتوانیم ولی هرچه زمان بیشتری سپری شد، بیشتر درگیر شدیم. سرانجام با یک مجموعه دوستان هم‌فکر، مؤسسه‌ای را ایجاد کردیم که در دایره‌ی آن همکاران داوطلب زیادی گردهم آمدیم و با فعالیت‌های انسانی و منابع مالی محدود کار را آغاز کردیم.»
حکمت ادامه می‌دهد که تنها به‌دلیل تعهد برای کمک به بشر، در محیط ناسازگار اجتماعی‌ای که مخالفت به حضور پناهجویان و افراد خارجی در ترکیه وجود داشته و دارد، توانسته‌اند ادامه بدهند. او می‌افزاید: «بارها به مرحله‌ای رسیدیم که از کمک دست برداریم، اما هر بار به‌دلیل مراجعه‌ی مردم از این تصمیم صرف نظر کردیم.»
وزارت خارجه‌ی ایالات متحده امریکا نیز در وب‌سایت خود نوشته است که به لطف تلاش‌های خانم حکمت، رییس و مؤسس آرسا، بسیاری از «افغان»ها به‌خصوص زنان، دختران و اقلیت‌ها کمک دریافت کرده و توانسته‌اند که محافظت یا پناهندگی بگیرند.
ذاکره با همکارانش از طریق مؤسسه آرسا (ARSA)، بیشتر از ۲۳۰ پروژه برای حمایت از مهاجران را عملی کرده و به بیش از ۱۱۰ هزار مهاجر خدمات ویژه مطابق به نیاز مهاجران در ترکیه ارائه کرده‌اند. منابع از ترکیه می‌گویند که به کمک مؤسسه آرسا بیش از سه هزار مهاجر افغانستانی ساکن در شهر وان که در سال ۲۰۱۱ آسیب دیده بودند، در شهرهای مختلف اسکان داده شده‌اند.
افزون به مؤسسه آرسا، ذاکره با توجه به مشکلات مهاجران افغانستان در سال ۲۰۱۴ میلادی، «انجمن همبستگی مهاجران افغان» را تأسیس کرد. ذاکره می‌گوید: «امیدوارم که افراد دیگر برای ترویج عدالت اجتماعی و ایجاد جهان فراگیر دست به‌کار شوند.»
در کنار این فعالیت‌ها، ذاکره حکمت مادر سه کودک است و در مرکز صحی ویژه‌ی مهاجران در ترکیه کار می‌کند. او به‌خاطر تلاش‌های شجاعانه و بی‌وقفه‌اش برای حمایت از پناهندگان، به‌ویژه زنان و دخترانی که به‌دلیل ناامنی از وطن‌شان آواره شده‌اند، در ترکیه و دنیا شناخته‌شده و الهام‌بخش بوده است.
ذاکره امیدوار است که جایزه‌ی شجاعت وزارت خارجه‌ی امریکا بتواند توجه را به‌سوی وضعیت اسفبار پناهندگان افغانستانی در ترکیه و سایر کشورها برای اسکان مجدد، آموزش و نیازهای بهداشتی آنان جلب کند و سبب بهبود وضع زندگی مهاجران شود.
جایزه‌ی شجاعت
ذاکره حکمت، فعال حقوق پناهجویان افغانستانی که از سال‌ها به این‌سو در ترکیه به امدادرسانی به مهاجران، به‌ویژه مهاجران افغانستانی مشغول است. به‌تازگی وزارت خارجه‌ی ایالات متحده امریکا جایزه‌ی شجاعت را به ذاکره حکمت داده است؛ جایزه‌ای که همه‌ساله به فعالان حقوق بشر داده می‌شود.
دیگر برندگان این جایزه امسال از کشورهای آرژانتین، جمهوری افریقای مرکزی، کوستاریکا، اتیوپیا، اردن، قزاقستان، مالیزیا، مغولستان، پولند و اوکراین می‌باشند. جایزه‌ی افتخاری گروه «مادلین آلبرایت» هم برای زنان معترض در ایران اختصاص یافته است.
همچنان در سال ۲۰۲۰، مؤسسه‌ی امریکایی حسنا عنوان زن سال «Peacebuilder of the year» را به ذاکره داده بود. افزون به این، او به‌دلیل فعالیت‌های گسترده‌اش در سال ۲۰۲۱ از طرف مؤسسه تحقیقاتی مهاجرتی انکارا ایگام، جایزه‌ی بینوایان انجلینا بوردیت، از طرف موسسه‌ی چینگ-های Ching Hai با مرکزیت تایوان، جایزه‌ی جهانی مهربانی و در سال جاری جایزه‌ی حمایت از زنان افغانستان را از انجمن برابری SES استانبول دریافت کرده است. ذاکره حکمت امیدوار است که این جوایز به سایر افراد انگیزه دهند و آنان را به تلاش برای بهبود اوضاع زندگی و امدادرسانی به افراد به حاشیه‌رانده‌شده وادارد.
