طالبان در مدیریت حوادث طبیعی ناتوان هستند
تلفات و خسارات زلزله های اخیر در افغانستان بسیار سنگین بوده است
افغانستان براساس شاخصه‌ها و گزارش‌های جهانی، در بلندترین درجه آسیب‌پذیری در برابر رویدادهای طبیعی از جمله زلزله قرار دارد. احتمال رخ دادن زلزله بین ۶ تا ۷ ریشتر به‌طور اوسط در سال در افغانستان وجود دارد. در کنار جنگ و تروریسم، حوادث طبیعی نیز افغانستان را با تهدید جدی مواجه کرده است. صفحات زلزله‌خیز افغانستان را از سه جهت غرب، جنوب و شرق احاطه کرده و گسل هرات و گسل چمن از مشهورترین گسل‌های زلزله در کشور شمرده می‌شوند. بربنیاد آمارهای وزارت دولت در امور رسیده‌گی به حوادث طبیعی، در جریان چهار سال ۴۸۶ مورد زلزله در افغانستان رخ داده است. نبود زیرساخت‌های معیاری و دولت کارآمد و پاسخگو، میزان آسیب‌پذیری و تلفات ناشی از زلزله را افزایش داده است. در تازه‌ترین مورد زلزلهای با شدت ۴.۸ ریشتر در فیض‌آباد، مرکز ولایت بدخشان، رخ داده که تلفات جانی نداشته، اما خسارات مالی هنگفتی وارد کرده است.
ولایت بدخشان در جریان یک هفته گذشته گواه دو زلزله نسبتاً قوی بوده است. زلزله نخست بامداد چهارشنبه، ۲۴ دلو، در عمق ۱۳۵ کیلومتری در جنوب‌غرب ولسوالی اشکاشم این ولایت رخ داد که میزان شدت آن ۴.۳ درجه ریشتر اعلام شد. زمین‌لرزه دومی حوالی ساعت ۱۰:۵۰ پنج‌شنبه‌شب، ۲۷ دلو، رخ داد. مرکز زلزله‌نگاری امریکا گفته است که مرکز این زلزله شهر فیض‌آباد، مرکز ولایت بدخشان، بوده است. براساس گزارش مرکز زلزله‌نگاری امریکا، این زلزله با شدت ۴.۷ ریشتر و عمق ۶۰ کیلومتر در زیر زمین رخ داده است. این نهاد افزوده که این زمین‌لرزه در بخشی‌هایی از تاجیکستان، اوزبیکستان، پاکستان و ایران نیز احساس شده است.
با این حال شماری از باشنده‌گان شهر فیض‌آباد، مرکز ولایت بدخشان، این زلزله را شدید توصیف می‌کنند. محمدالله که از زمین‌لرزه شدید جمعه‌شب ترسیده است، به رسانه ها می‌گوید: «تازه خواب شده بودم که با صدای دلخراش بیدار شدم و به بیرون رفتم. در بیرون هم برف می‌بارید. شب تلخ و دردناکی بود. تا صبح خوابم نبرد و کابوس دیدم.»
فرشید (نام مستعار) باشنده دیگر این ولایت، نیز از شدت زلزله و وضعیت ناگوار مردم سخن می‌زند. به گفته او، باشنده‌گان بدخشان پیوسته مورد بی‌مهری و کم‌بینی مقام‌های مسوول در کابل قرار گرفته‌اند. این باشنده فیض‌آباد تصریح می‌کند که در حال حاضر پاسخگویی و رسیده‌گی به متضرران حوادث طبیعی وجود ندارد. او رفتار مقام‌های ارشد گروه طالبان در مورد رسیده‌گی به این حوادث در بدخشان را تبعیض‌آمیز می‌خواند و تاکید می‌ورزد که از دو روز به این‌سو با وجود این‌که خانه ده‌ها باشنده محل تخریب شده است، توجهی به بی‌جا‌شده‌گان این حادثه صورت نگرفته است.
این در حالی است که طالبان محلی بدخشان روز جمعه، ۲۸ دلو، اعلام کردند که در پی این زلزله در مرکز و ولسوالی‌های این ولایت ۷۶ خانه رهایشی تخریب شده، اما این رویداد تلفات جانی نداشته است. در تصاویری که از خانه‌های مسکونی مخروبه در رسانه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود، نیز دیده می‌شود که سقف خانه‌های زیادی فروریخته است.
دیدگاه کارشناسان محیط زیست
نجیب‌آغا فهیم، وزیر دولت در امور رسیده‌گی به حوادث طبیعی حکومت پیشین، در صحبت با روزنامه ۸صبح می‌گوید: «افغانستان از لحاظ وضعیت زمین‌شناختی، یک کشور زلزله‌خیز است. دو خط گسل که از افغانستان عبور کرده، به نام‌های خط چمن و خط هریرود معروف هستند. این دو خط در منطقه جبل‌السراج [ولایت پروان] با‌هم یک‌جای می‌شوند و در امتداد سلسله‌‌کوه‌های هندوکش، به طرف بدخشان و پامیر ادامه پیدا می‌کنند. بناءً ولایت‌هایی که در شمال‌شرق افغانستان قرار دارند، اکثراً در معرض تهدید زلزله‌های مختلف قرار دارند و خود پایتخت افغانستان در مجاورت این خط گسل قرار دارد.»
آقای فهیم تاکید می‌ورزد: «درک این موضوع که افغانستان در برابر حوادث احتمالی زلزله یک کشور آسیب‌پذیر است، می‌تواند کمک کند که میزان خطرپذیری را در برابر حوادث احتمالی و زلزله‌های احتمالی کم بسازیم. زلزله با وجودی که زمان وقوع آن قابل پیش‌بینی نیست، اما مکان وقوع آن قابل پیش‌بینی است و با استفاده از عکس‌های ماهواره‌ای می‌توان مناطقی که در مجاورت گسل‌ها قرار دارند و مناطق در تهدید این گسل‌ها را شناسایی کرد.»
به گفته وزیر دولت در امور رسیده‌گی به حوادث دولت پیشین، مقابله با خطرات احتمالی زلزله باید در برنامه‌های انکشافی در نظر گرفته شود، منابع بیشتر اختصاص یابد، روی زیربناها سرمایه‌گذاری صورت بگیرد و به مردم آگاهی‌دهی شود.
آقای فهیم می‌افزاید: «تجربه زلزله ترکیه نشان داد، به میزانی که آماده‌گی بیشتر باشد، از میزان تلفات و خسارات احتمالی کاسته می‌شود. تیم‌های نجات با کار و وظایف خود آشنا باشند و همچنان با ابزار و وسایل مورد نیاز روز مجهز باشند، میزان خطرات احتمالی را کاهش می‌دهد.»
وزیر دولت در امور رسیده‌گی به حوادث دولت پیشین تاکید می‌ورزد که اداره پاسخگو و مسوول جهت مقابله با حوادث احتمالی و کاهش خطر در افغانستان باید ایجاد شود. به گفته او، طالبان و دیدگاهی که در اداره آن‌ها حاکم است، نمی‌تواند پاسخگوی این چالش جدی باشد. از نظر آقای فهیم، نگرانی از وقوع زلزله در جمع نگرانی‌هایی که مردم افغانستان با آن‌ها مواجه‌اند، می‌تواند یک نگرانی جدی باشد.
آمار چهار‌ساله زلزله در افغانستان
براساس آمار ارایه‌شده در وب‌سایت وزارت دولت در امور رسیده‌گی به حوادث زیر کنترل طالبان، افغانستان از سال ۲۰۱۹ تا اواخر سال ۲۰۲۲، شاهد ۴۸۶ زلزله بوده که بزرگ‌ترین آن ۶.۱ ریشتر در ولایت خوست به وقوع پیوسته و پایین‌ترین آن ۴ ریشتر بوده که اکثریت این زلزله‌ها به همین مقیاس بوده‌اند. مرکز بیشتر این زلزله‌ها ولسوالی جرم و شماری از نقاط دیگر بدخشان بوده است. بربنیاد این معلومات، افغانستان هر سال گواه حد‌اقل ۱۰۰ زلزله بوده است. برخی از این زلزله‌ها شدت و درجه بلندتری داشته که باعث تلفات انسانی نیز شده است. در جریان سال جاری زلزلهای شدید ولایت‌های پکتیکا و خوست را لرزاند که مرگ حدود یک هزار تن در نتیجه آن گزارش شد. باشنده‌گان ولسوالی‌های گیان، زیروک، نکه و برمل در ولایت پکتیکا و ولسوالی سپیره در ولایت خوست حوالی ساعت ۱۰:۰۰ صبح روز جمعه، ۳ سرطان، زلزلهای مرگ‌بار را شاهد بودند که در نتیجه آن علاوه بر کشته شدن حدود یک هزار تن، صدها تن زخمی و ده‌ها خانه رهایشی تخریب شدند.
زلزله‌های بیش از ۶ درجه در طول بیست سال گذشته
براساس گزارش‌ها، افغانستان از سال ۲۰۰۰ تاکنون بیش از شش زمین‌لرزه با بزرگی بیش از ۶.۵ ریشتر را به تجربه گرفته است. ولسوالی نهرین ولایت بغلان در سال ۲۰۰۲ میلادی زلزلهای با شدت ۶ ریشتر را پشت سر گذاشت. دولت وقت آمار کشته‌‌گان آن زلزله را یک هزار و ۱۰۰ تن اعلام کرد. بربنیاد اطلاعات رسانه‌ها در آن زلزله نه روستا تخریب و حدود ۱۰۰ هزار خانواده بی‌خانمان شدند.
دومین و بزرگ‌ترین زلزله در بیست سال گذشته در افغانستان، روز دوشنبه، ۲۶ اکتوبر ۲۰۱۵ به وقوع پیوست. آن زلزله با بزرگی ۷.۵ درجه ریشتر رخ داد. اداره بررسی زمین‌شناسی امریکا مرکز آن را در عمق ۱۹۶ کیلومتری زمین در نزدیکی‌های ولسوالی جرم بدخشان اعلام کرد. دولت سابق آمار جان‌باخته‌گان رویداد را بالاتر از ۱۰۰ تن و زخمیان را حدود ۶۰۰ تن اعلام کرد.
میزان بلند وقوع زلزله در افغانستان
وب‌سایت دفتر وزارت دولت در امور رسیده‌گی به حوادث که در حال حاضر زیر مدیریت طالبان فعالیت می‌کند، نگاشته است که انتشار گازهای گل‌خانه‌ای تغییرات جدی را روی متغیرهای هواشناسی و اقلیمی گذاشته و احتمال بروز فاجعه‌های غیرقابل جبران را در افغانستان بیشتر ساخته است. این نهاد گفته است که براساس گزارش جهانی و شاخص‌های ارزیابی خطر سال ۲۰۱۸، افغانستان در بین ۱۷۲ کشور دنیا مقام ۳۵ را از آن خود ساخته و از طرف دیگر در منطقه آسیا –پاسفیک بنا بر ارزیابی شاخص‌های Inform Risk، در بلندترین درجه آسیب‌پذیری در مقابل حوادث طبیعی قرار دارد.
نگرانی‌های شهروندان از وقوع حوادث و عدم دست‌گیری آسیب‌دیده‌گان
حوادث طبیعی به شمول زلزله در حالی در افغانستان زنده‌گی را به کام شهروندان این کشور تلخ ساخته که دولت مشروع و پاسخگو وجود ندارد تا بتواند در هنگام وقوع حوادث به متضرران رسیده‌گی کند یا توانایی پیش‌بینی وقوع حوادث طبیعی را داشته باشد و پیش از پیش مردم را در جریان قرار دهد.
شمس‌الدین مظهر، یکی از باشنده‌گان کابل، به ۸صبح می‌گوید: «جلو زلزله را کسی گرفته نمی‌تواند، اما یک دولت مردمی باشد که دلش به مردم بسوزد. برنامه‌های پیش‌گیرانه داشته باشد تا خطرات را کاهش بدهد. خدای‌نخواسته اگر زلزله بزرگ‌تر در افغانستان به وقوع بپیوندد، هیچ امکاناتی وجود ندارد که گیرمانده‌گان را از زیر آوار بیرون کنند یا متضرران دسترسی به غذا و مکان پیدا کنند.»
مهران قریشی، دانش‌آموخته زمین‌شناسی، هم می‌گوید: «در همه جهان میزان خطرات قابل پیش‌بینی است. کشورهایی که توسعه‌یافته‌اند، از جاپان به خاطر کاهش خطر زمین‌لرزه می‌توانند درس‌های خوبی بگیرند؛ اما ما که دولت نداریم و در بیست سال گذشته هم هیچ توجهی در این عرصه نشده، ضرورت است که جهان در چارچوب سازمان ملل در این زمینه برنامه‌هایی را روی دست بگیرد. اما چیزی که مانع اقدام جهانی می‌شود، عدم استراتژی ملی کاهش خطرپذیری حوادث است. ما توانایی پیش‌گیری و آماده‌گی در برابر حوادث را نداریم و با هر حادثه طبیعی شدیدترین صدمه‌ها را می‌بینیم.»
تدابیر پیش‌گیرانه برای کاهش تبعات زلزله
به گفته آگاهان امور محیط زیستی با تدبیر و دانش مدرن می‌توان میزان خطرات زلزله و سایر حوادث طبیعی را کاهش داد و به حد‌اقل رساند. از نظر آنان، ایجاد سیستم فعال هشداردهنده قبل از وقوع حوادث، تشخیص محلات آسیب‌پذیر و تحکیم‌کاری، ایجاد مراکز تحقیقاتی در مورد مبارزه با حوادث و خلق دانش در این عرصه، شامل ساختن آموزش‌های مدیریت حوادث در نصاب آموزشی کشور و حفظ جنگل‌ها و نباتات از مهم‌ترین راهکارهای کاهش خطر در حوادث طبیعی دانسته شده است.
راه‌اندازی شبکه ملی لرزه‌نگاری برای مطالعات بنیادین زلزله‌شناسی و ارتقای کیفی ساخت‌وساز و به‌ویژه کیفیت واحدهای مسکونی شهری و روستایی از مهم‌ترین برنامه‌های کاهش خطر حوادث طبیعی به شمول زلزله خوانده شده است.
این‌همه در حالی است که حوادث طبیعی در جریان سال جاری جان بیش از یک هزار انسان را در افغانستان گرفته و خسارات هنگفت مالی برجای گذاشته است. پیش از این دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد نیز گفته است که سرازیر شدن سیلاب‌ها باعث زخمی شدن شمار زیادی از شهروندان افغانستان شده است.
کمیسیون رسیده‌گی به حوادث طبیعی طالبان نیز گفته است که در نتیجه سرازیر شدن سیلاب‌ها در ۲۱ ولایت، ۱۹۴ تن جان باخته و ۲۶۰ تن دیگر زخمی شده‌اند. به گفته اعضای این کمیسیون، در پی سرازیر شدن سیلاب‌های ویرانگر ۱۲ هزار و ۲۰ خانه رهایشی به‌گونه قسمی و یا کلی تخریب و ۹ هزار راس دام تلف و حدود ۶۰۰ هزار جریب زمین زراعتی تخریب شده است.
