مرض کووید-۱۹ که عامل سببی آن ویروس کرونا شناخته شده است، یکی از همه‌گیر‌ترین پاندیمی‌ها از نظر اپیدیمولوژی شمرده می‌شود. این مرض نه تنها از نظر صحی زنده‌گی انسان‌ها را به چالش کشیده، بلکه مشکلات هنگفت اقتصادی و اجتماعی را نیز به بار آورده است.
این مرض تا به امروز (شش جون سال ۲۰۲۰ ) در جهان نزدیک به هفت میلیون انسان را مبتلا کرده و جان نزدیک به چهار‌صد هزار انسان را در سراسر جهان گرفته است. کشورهایی مثل برازیل که به قیود گشت‌وگذار توجه نداشته‌اند، اکنون یکی از بالاترین نرخ‌های مرگ‌و‌میر را به اثر کرونا دارند. در برازیل ۶۲ درصد افرادی که به خاطر مرض کرونا آزمایش داده‌اند، نتیجه مثبت داشته‌اند. این رقم بلندترین در‌صدی مثبت در افرادی است که در سراسر جهان آزمایش داده‌اند. ایران نیز بیش‌ترین واقعات مثبت کرونا در یک روز را به تاریخ ۴ جون ۲۰۲۰ (بیش‌تر از ۳۵۰۰ نفر) بعد از کم کردن قیود رفت‌وبرگشت گزارش داده است.
آزمایش مرض کرونا چشم و گوش سیستم صحی یک مملکت تلقی می‌شود. به هر اندازه که تعداد آزمایش زیاد باشد، به همان اندازه تعداد واقعات مثبت این مرض نزدیک به واقعیت است و سیستم صحی کشور تصویری درست از حالت مرض ترسیم کرده می‌تواند که براساس آن برنامه‌ریزی نسبتاً دقیق صورت می‌گیرد. به طور مثال اگر یک کشور هیچ آزمایشی را انجام ندهد، واقعات مثبت کووید-۱۹ در آن کشور به صفر تقرب می‌کند. این یک مثال واضح است که بر ضرورت آزمایش‌های بیش‌تر برای تشخیص کرونا در یک کشور دلالت می‌کند.
مطابق ارقام ارایه شده توسط وزارت صحت عامه، این وزارت تا اکنون در حدود ۴۶ هزار آزمایش کرونا انجام داده است که از آن جمله حدود ۲۰ هزار واقعه مثبت کرونا ثبت شده است. در‌صدی واقعات مثبت از بین افراد آزمایش‌شده به طور سرسام‌آور بلند (۴۲٪) است. این رقم نشان‌دهنده گسترش مرض به مراتب بیش‌تر از چیزی است که وزارت صحت عامه گزارش می‌دهد. مطابق این ارقام، افغانستان در جایگاه چهارم بعد از برازیل، هایتی و بولیویا قرار دارد. گراف ذیل، در‌صدی بیست کشور جهان را براساس مثبت بودن تعداد آزمایش‌ها نشان می‌دهد:
تعداد رسمی واقعات کرونا در کشور، به هیچ صورت نماینده‌گی از تعداد واقعات حقیقی در این کشور نمی‌کند و علت آن عدم انجام آزمایش و نبود امکانات برای آزمایش است. افغانستان به در حدود ۱۱۶۲ آزمایش را در هر یک میلیون جمعیت انجام داده است که این رقم به شدت پایین‌تر از تعداد آزمایش‌هایی است که کشورهای همسایه ما انجام می‌دهند. به طور مثال ایران ۱۲۳۹۷، اوزبیکستان ۲۲۳۹۰، هندوستان ۳۱۸۱ و پاکستان ۲۸۹۴ آزمایش در هر یک میلیون نفر انجام داده‌اند.
تعداد واقعات مثبت کرونا مستقیماً متناسب است به تعداد آزمایش‌های انجام شده برای تشخیص مرض کووید-۱۹. به این ترتیب اگر افغانستان تعداد آزمایش‌هایش را افزایش دهد، تعداد واقعات مثبت کرونا هم به طور سرسام‌آور زیاد خواهد شد. چنان‌که اشاره کردیم، ۴۲ درصد تمام فرادی که آزمایش شده‌اند، مبتلا بوده‌اند. اگر تعداد آزمایش کووید-۱۹ دو چند شود، تعداد واقعات مثبت این مرض نیز دو چند می‌شود. به طور مثال اگر تعداد آزمایش را از ۱۱۶۲ به ۲۳۲۴ آزمایش در یک میلیون جمعیت افزایش دهیم، تعداد واقعات مثبت کرونا نیز از ۱۸۹۶۹ به ۳۷۹۳۸ افزایش می‌یابد. به این ترتیب اگر تعداد آزمایش‌ها ۱۰۰ برابر افزایش یابد، تعداد واقعات مثبت کرونا در افغانستان صد برابر افزایش خواهد یافت. آزمایش کردن ۳۴۸۶۰ نفر در یک میلیون نفر که همان افزایش تعداد آزمایش ۱۰۰ برابر است، رقمی نیست که دور از امکان باشد، به شرطی که اراده سیاسی واقعی در کار باشد. گراف ذیل حالت تصاعدی تعداد مثبت واقعات کرونا با ازدیاد تعداد آزمایش نشان می‌دهد:
آیا افزایش تعداد آزمایش به سطح کل جمعیت کشور نشان‌دهنده ۴۲ درصد واقعات مثبت کل نفوس افغانستان خواهد بود؟ این سوالی است که جواب دادن به آن نظر به معلومات اندکی که از متحول‌های علم احصاییه در‌باره شرایط افغانستان در دست داریم، مشکل به نظر می‌رسد؛ ولی از تجارب کشورهای دیگر می‌توان گفت که مصاب شدن ۴۲ درصد (۱۶۳۲۰۴۳۱ تن) از مردم افغانستان به کرونا، بعید به نظر نمی‌رسد؛ با درنظر‌داشت این اصل که بیش‌تر از ۸۰ درصد مبتلایان به کرونا اعراض و علایم خفیف از خود نشان می‌دهند.
مرض کووید-۱۹ سبب شده است که ارایه خدمات صحی در شفاخانه‌های دولتی و شخصی به شدت متاثر شود و پزشکان به سبب دسترسی نداشتن به وسایل محافظت شخصی، حتا از مریضان عادی فرار کنند. این امر سبب بلند رفتن در‌صدی فروش دوای بدون نسخه و بلند رفتن قیمت دوا در مارکت آزاد شده است. اخذ دوای خودسر و بدون مشوره پزشک، عوارض جانبی خطر‌ناک دارد که در بعضی موارد حتا به مرگ مریض می‌انجامد.
تعداد فوتی‌های ثبت شده بر اثر کرونا که توسط وزارت صحت عامه افغانستان گزارش داده شده است، بیش از ۳۰۰ تن است. بر اساس تحلیل فوق این رقم هم به مراتب پایین‌تر از رقم واقعی تعداد افرادی است که براثر کرونا فوت کرده‌اند. این پدیده نیز ریشه در فرهنگ اجتماعی مردم دارد، چون مبتلا شدن به مرض کووید-۱۹ در جامعه افغانستان یک نوع عار تلقی می‌شود؛ به این دلیل که مردم در نماز جنازه، دفن میت و مراسم فاتحه فردی که براثر کرونا فوت کرده باشد، به ندرت شرکت می‌کنند. به همین علت تعداد فوتی‌های اعلان شده براثر کرونا به مراتب بلندتر از آن‌چه گزارش داده می‌شود، است. ما ارقام معتبر از مرگ‌و‌میر افراد به سبب کرونا در دسترس نداریم، ولی براساس گزارش‌های تاییدنشده و گزارش‌های شبکه‌های اجتماعی، رقم مرگ‌و‌میر افراد به خصوص افراد مسن و افرادی که از امراض مزمن رنج می‌برند، به شکل سر‌سام‌آوری بلند رفته است.
سوال‌هایی که این‌جا در ذهن مردم خطور می‌کند، این‌ها است که چرا مردم افغانستان به سیستم حکومت‌داری در کشور بی‌بارو اند؟ چرا بعضی از مردم تا هنوز فکر می‌کنند که کووید-۱۹ یک پروژه به خاطر به دست آوردن امکانات بیش‌تر مالی توسط حکومت است؟ و به طور کلی علت بی‌باروی مردم به سیستم صحی افغانستان چیست؟
بی‌باوری مردم به سیستم حکومتی افغانستان از موجودیت فساد گسترده اداری و مغلق بودن طرزالعمل‌های سیستم اداری سرچشمه می‌گیرد. در بعضی موارد این سیستم مملو از کاغذپرانی‌ها است و حتا به افراد صادق و متعهد اجازه نمی‌دهد که کار را به صورت درست به پیش ببرند.
ناهم‌آهنگی بین شعبات مختلف یک وزارت و در بعضی موارد حتا نبود هم‌آهنگی بین کارکنان یک شعبه و ناهم‌آهنگی بین وزارت‌ها و ادارات مختلف دولتی، انتخاب افراد براساس روابط شخصی و مسوولیت‌ناپذیری، عوامل اصلی بی‌باوری مردم به سیستم حکومتی شمرده می‌شوند. به همین علت مردم حتا به موجودیت مرض کووید-۱۹ هم باور نمی‌کنند که این امر سبب عمیق شدن بحران و یک فاجعه کلان شده می‌تواند. این مشکلات از تقسیم قدرت در سطوح بالا براساس سهم حزبی و مبارزات انتخاباتی، نه براساس اصل شایسته‌گی، سرچشمه می‌گیرد.
با توجه به این‌که منابع هنگفت مالی در برنامه‌های آگاهی عامه در‌باره مرض کووید-۱۹ به مصرف رسیده است، ولی سطح آگاهی مردم در‌باره این مرض تا اکنون پایین است. به نظر می‌رسد که این برنامه‌ها از سوی افراد مسلکی تهیه نمی‌شوند و موثریت پیامی که به مردم ارایه می‌گردد، در نظر گرفته نمی‌شود.
وزارت صحت عامه می‌تواند با ایجاد هم‌آهنگی بین کارکنان خود در سطح مرکز و ولایات، ایجاد هم‌آهنگی با سکتورهای بیرون از وزارت به طور مثال با شهرداری‌ها، وزارت امور داخله و ارگان‌های مربوط آن، مطبوعات و تمویل‌کننده‌گان برای این مشکلات راه‌های حل مناسب پیدا کند. تعداد آزمایش در یک میلیون نفر باید حد‌اقل به ۳۴۸۶۰ آزمایش بلند برده شود تا یک تصویر حقیقی را برای کسانی که در سطوح پالیسی کار می‌کنند، ارایه کند. رسیده‌گی به افرادی که به این مرض مبتلا هستند، باید از اولویت‌های حکومت باشد و باید سیستم جمع‌آوری منظم ارقام از این افراد موجود باشد.
حکومت باید در مورد ساختار سیستم صحی افغانستان تجدید نظر کند و از اشتباهاتی که در گذشته صورت گرفته است، بیاموزند. در غیر آن، تکرار اشتباهات گذشته به خصوص در این مقطع حساس زمانی، می‌تواند جان هزارها انسان را بگیرد. ما به یک سیستم صحی نیاز داریم که در آن ضرورت نباشد که برای آزمایش کردن مریض یا بستر کردن او در یک شفاخانه دولتی، واسطه یا معامله داشته باشیم.
دکتور محمد‌اکبر پیمان، کارشناس ارشد اپیدمیولوژی
